In het Greenaway-universum heeft alles met elkaar te maken

In The Greenaway Alphabet (2017) onderwerpt multimediakunstenaar en theater- en filmmaker Saskia Boddeke haar in minstens zoveel kunstdisciplines werkzame echtgenoot Peter Greenaway aan de methode waarmee hij in zijn eigen werk furore maakt. Net als hij gaat ze te werk als een wetenschapper, een fantast en een detective tegelijkertijd. Systematisch, associatief, onnavolgbaar. Die manier van naar de werelden om ons heen kijken is generatie na generatie van grote invloed op steeds weer nieuwe onafhankelijke filmmakers en cinefielen. Het bekijken van Greenaways films, van ze houden of ze haten, is steeds een essentieel onderdeel van de volwassenwording van de cinefiel.

Natuurlijk begint The Greenaway Alphabet met een A, omdat dat nou eenmaal de eerste letter van het alfabet is. Maar ook omdat het een knipoog is naar Greenaways eigen H is for House (1973), een korte experimentele film die begint als een verkenning van het Engelse platteland aan de hand van de letters van het alfabet; van appel via butterfly (vlinder) naar huis.

En dan gaat het mis, want er beginnen zoveel woorden met een H, zoals hickup en heroin, en wat heeft dat nou weer allemaal met elkaar te maken? In het Greenaway-universum: alles. Voor de in 1942 in het Verenigd Koninkrijk geboren, maar sinds de jaren negentig in Amsterdam woonachtige ‘Englishman in the Netherlands’ heeft alles met alles te maken. Vooral als hij er zijn eigen theorieën omheen mag bouwen, waar hij vele werkelijkheden bij elkaar brengt. De als schilder opgeleide Peter Greenaway is een multiversalist pur sang.

Voor de meeste mensen is Greenaway óf de filmmaker die langdurig het einde van de cinema verkondigde, óf de regisseur van barokke speelfilms als A Zed and Two Noughts (1985), The Cook, the Thief, His Wife and Her Lover (1989) of The Tulse Luper Suitcase-serie (2003-2004) die liet zien dat de toekomst van de cinema meer nodig had dan één filmframe.

Met die dood van de cinema valt het, ook in het werk van Greenaway zelf, wel mee. De dood bij Greenaway is een breekijzer om te laten zien wat de eigenlijke mogelijkheden van de filmkunst zijn. Niet alleen maar dat “geïllustreerde verhaal”, maar een ontdekking van een rijkgeschakeerde beeldtaal. Greenaway is eerder een provocateur met een knipoog dan een keurige beschouwer.

Zowel in zijn vroege experimentele werk als in zijn latere film(installatie) Nightwatching (2007) en in de essayistische documentaire Rembrandt, J’accuse (2008) maakt hij gebruik van esthetische en formele strategieën die het raakvlak tussen fictie en non-fictie onderzoeken. Als groot liefhebber van geschiedenis zit zijn werk vol met feiten en weetjes. Greenaway is niet alleen een encyclopedist, maar maakt ook artistieke encyclopedieën. Alles wat erin staat, is waar. Alleen zijn soms de werelden waarin dat allemaal bestaat nog niet uitgevonden. Daarom maakt hij films.

Belangrijker echter dan het categoriseren van Greenaways films als speelfilm of documentaire – sowieso een onmogelijkheid in het oeuvre van iemand die zo crossmediaal werkt – is Greenaways enorme toewijding aan het beeld. Hij mag dan wel een boek per dag lezen en nog een dozijn onafgemaakte romans in een la hebben liggen, zijn films zelf behandelen tekst als beeld. Hij is een forensisch onderzoeker die zelfs de beelden van zijn eigen films niet helemaal vertrouwt en ze daarom aan een nauwkeurig onderzoek onderwerpt.

Zien we wel echt wat we denken te zien?, vragen al zijn films aan de toeschouwer. Hebben we wel goed opgelet? Is er niet op de achtergrond een moord gepleegd, terwijl we op de voorgrond werden afgeleid? Die plotmotor van The Draughtman’s Contract (1982) is de drijvende kracht achter al zijn films.

Daarmee maakt hij niet alleen media-archeologische meta-cinema. Maar ook documentaires die de werkelijkheid onderzoeken. In zijn geval: de werkelijkheid van de wereld van zijn eigen films.