DocLab Phenomenal Friction: Zand in de machine

Naarmate ons leven steeds meer doordrongen raakt van technologieën die met elkaar verbonden zijn, komt er een moment waarop je je moet afvragen in hoeverre die technologieën nog los staan van ons. Met andere woorden: zijn wij niet al lang een schakel in die keten? Een cyborg. Een radertje in de machine die al onze slimme apparaten en apps met elkaar verbindt? Is de mens juist degene die zand in de machine strooit? Of zijn wij zelf de zandkorrel die frictie veroorzaakt?

In de afgelopen tien jaar hebben techbedrijven zich in versneld tempo tot doel gesteld om alle vormen van frictie uit de gebruikerservaring te verwijderen. Maar wat gebeurt er als dingen te gestroomlijnd en te moeiteloos worden? Verliezen we dan ook iets? Zijn onze levens inderdaad eenvoudiger geworden door die belofte van efficiëntie en gemak? En als we een technologisch gestroomlijnd leven willen leiden, wat zegt dat dan over de andere systemen in ons leven waar een bepaalde vorm van frictie misschien wel noodzakelijk is, zoals wetenschap, politiek en het maken van kunst?

IDFA’s DocLab is vanaf het begin al een plek waar dit soort ongemakkelijke vragen onderzocht worden in vernieuwende interactieve en immersieve documentaire-ervaringen, van virtual en augmented reality tot installaties en multimediale live events. Automatisering, algoritmes, AI en apps beloven ons een wereld waarin het leven zonder nadenken of inspanning aan ons voorbij trekt. Maar wie zijn de winnaars en verliezers van deze frictieloze wereld? Onder het thema Phenomenal Friction onderzoekt DocLab dit jaar allerlei vormen van technologische en creatieve frictie. Meer dan dertig nieuwe digitale kunstwerken en interactieve storytellingprojecten zijn geselecteerd die reageren op de manier waarop digitale media het verhaal over onze wereld bepalen. Het gaat daarbij niet alleen om het fenomeen frictie, maar ook om hoe fenomenaal het is: een bron van creativiteit, innovatie en blikverruiming. Als de dingen even schuren, als er wrijving ontstaat, ontstaan er ook warmte, verandering en glans. The Vivid Unknown is een interactieve video-installatie die meteen de aandacht trekt. Maker John Fitzgerald gebruikte de film Koyaanisqatsi (1982) als inspiratie om een interactieve ervaring te creëren waarbij het publiek met hun aanwezigheid en bewegingen de ‘Qatsi AI’ aanstuurt om direct beeld en geluid te genereren. Koyaanisqatsi onderzoekt de disbalans tussen moderne samenlevingen, technologie en de natuur, en stelt vragen over de gevolgen van snelle technologische vooruitgang en milieuschade. Ook de originele film zal tijdens IDFA opnieuw worden vertoond.

Voice in my Head van Kyle van McDonald en Lauren Lee McCarthy nodigt de toeschouwer uit om met een oortje in in gesprek te gaan met andere festivalbezoekers, terwijl een door ChatGPT aangedreven stem commentaar levert op de conversaties, varierend van aanmoedigende opmerkingen tot felle kritiek. Hierdoor ga je als toeschouwer en deelnemer steeds meer twijfelen aan je vermogens om zonder technologie te kunnen communiceren. Het levert een mix op van het zoetgevooisde besturingssysteem in de film Her en de dwingende instructies van HAL uit 2001 A Space Odyssey. Maar hoeveel invloed hebben we zelf eigenlijk nog?

Frictie ontstaat ook wanneer conventies van een medium op hun kop worden gezet. Twee projecten in boekvorm over mutaties van oudere en nieuwere media - analoog en digitaal - zijn daarvan een mooi voorbeeld. Borderline Visible is een fysiek boek, waarbij je toch het gevoel hebt dat je online tussen verschillende tabbladen in je browser dwaalt. En Cyber Feminism Index is een boek van Mindy Seu met AR elementen, video én een grote online verzameling van techno-kritische werken vanaf de jaren ‘90.

Game-elementen zien we ook terug in Time Theft as Avoided Emissions die het publiek aanspoort om de fossiele industrie te saboteren. De toeschouwer is hierbij een medewerker van een energiebedrijf en probeert zoveel mogelijk tijd - en daarmee geld en winst - te stelen: door langzaam te werken, een dutje te doen, je halverwege de dag ziek te melden, privémails te checken of op social media rond te hangen. Yugo: The Non-Game draait het werken met gamestrategieën juist om. Het is net alsof je in een onspectaculaire versie van Grand Theft Auto door een post-utopisch Joegoslavisch landschap rijdt en tegelijk wordt uitgenodigd om met een online ‘medespeler’ gesprekken aan te gaan die je normaal in een gamesituatie niet zou voeren. Maker Petrit Hoxha noemt het zelf een spel voor niet-gamers.

Frictie ontstaan ook als verschillende vormen van waarneming elkaar raken. XR-ervaringen lenen zich nog steeds goed voor het onderzoeken van vragen wat bewustzijn is, wat dromen zijn, wat er gebeurt als we ons iets herinneren, of als menselijke, niet-menselijke of kunstmatige intelligenties elkaar raken. VR-ervaring Emperor was dit jaar een van de winnaars van het Venice Immersive-programma op het filmfestival van Venetië. Het is een intieme filosofische ervaring over een vader met afasie (een taal- en communicatiestoornis), waarin technologie wordt gebruikt om het mysterie van het brein zichtbaar te maken in poëtische monochrome beelden die vervliegen in een stofwolk, even ongrijpbaar als taal en herinneringen. Iets vergelijkbaars zien we in Phantom van Aluta Null, een XR- ervaring die laat zien wat er met iemands geestelijke zijn gebeurt als die persoon zowel een mentale aandoening als verslavingsproblemen heeft. Turbulence: Jamais Vu gebruikt de VR-headset als metafoor voor je eigen zintuiglijke waarneming, en is een haast essayistisch onderzoek naar de vraag wat het betekent aan een onzichtbare aandoening te lijden.

In meer politieke en cultureel-maatschappelijk zin zien we de fenomenale fricties in DocLab terug in bijvoorbeeld Dance Permit (Denied), een mix van een opvoering en een 360 graden documentaire, waarbij maker Claudix Vanesix onderzoekt hoe die als non-binair persoon uit Peru toch de danstradities van hun familie kan voortzetten. In de installatie Redencao van Marina Luiza wordt de verontrustende geschiedenis van de ideologie van ‘branquemento’ (‘bleken/’whitening’) in Brazilië blootgelegd. Branquemaneto is een sociologische term die verwijst naar de koloniale praktijk om mensen van kleur met iemand met een lichtere huidtint te laten trouwen om zo op te klimmen op de sociale ladder.

Traversing the Mist, de nieuwe ‘6dof-ervaring’ van Tung-Yen Chou met zes kijk- en beweegrichtingen in VR, is een voortzetting van de lineaire VR-film In the Mist (2021), waarin je een gay sauna in Taiwan bezoekt en door de stoomwolken heen wordt geconfronteerd met wat je wel of niet kan of wil zien, en met wat misschien wel te dichtbij komt. In Traversing the Mist heeft de toeschouwer meer bewegingsvrijheid en wordt dus nog meer met de eigen blik en kijklust geconfronteerd. Je ben vrij om te gaan waar je wil, maar soms niet vrij om alles te zien of te doen. Ook dat levert frictie op. In meer politieke en cultureel-maatschappelijke zin zien we ook fenomenale fricties in DocLab terug. In een live setting die doet denken aan Philip K. Dicks Minority Report simuleert Nirit Peled in haar nieuwe project (this conversation is) Off The Record de werking van algoritmes die jongeren in binnensteden profileren om te voorspellen of zij een mogelijke misdaad zullen plegen. Dit werk draagt bij aan Peled’s jarenlange onderzoek naar algoritmische besluitvorming binnen justitie en stelt de fundamentele vraag of iemands leven echt tot data kan worden gereduceerd, en wat daar de consequenties van zijn.

De multichannel video William Quail’s Pyramid van Piotr Winiewicz en Constant Dullaart houdt zich op even speelse als verontrustende wijze bezig met de razendsnelle ontwikkeling die AI-taalverwerkingsprogramma’s hebben doorgemaakt. Scholieren die werkstukken inleveren die zijn geschreven door het liegende en hallucinerende ChatGPT, Hollywoodstakingen van scenaristen die onder meer draaien om de vraag of AI scenario’s kan schrijven; dit alles roept vooral de vraag op of we dit zouden moeten willen. William Quail’s Pyramid laat zien wat er gebeurt als een AI de opdracht krijgt een film à la Werner Herzog te maken. Al deze elementen komen samen in de collectieve interactieve dansperformance One Two die zich in diepe duisternis afspeelt en waarin de toeschouwer ook een actieve deelnemer is. Zowel dansers als publiek gebruiken nachtzichtkijkers om elkaar te zien, te bespieden, uit de weg te gaan. Alleen al die simpele technologische interventie en het verder beperken van zoveel mogelijk andere zintuigelijke prikkels creëert een onvergetelijke immersieve ervaring. Tijdens de performance beoefenen de dansers ‘holotropic breathing’ waarbij zij in een andere staat van bewustzijn raken. Er is luide muziek en rook. Temidden van dit alles dansen we. De oudste techniek in de wereld.