Eregast Susana de Sousa Dias: een Talk, Top 10 en retrospectief

De Portugese filmmaker, onderzoeker en academicus Susana de Sousa Dias is dit jaar eregast van IDFA. Ze presenteert niet één maar twee nieuwe films die in dialoog staan met haar eerdere werk: Fordlândia Panacea, over de rubberplantage die automagnaat Henry Ford in de Amazone liet bouwen, en Post Criminal Case, een essayfilm waarin ze haar eigen poëtica en methode onderzoekt.

Wie zich verdiept in het werk van De Sousa Dias merkt al snel dat dezelfde gezichten vaker terugkomen. Ze lijken haast van film naar film te reizen, alsof ze een eigen leven hebben. En steeds lijken ze de kijker een vraag te stellen: Heb je mij wel echt gezien? Heb je alles ontdekt wat mijn blik verraadt? Het is een uitnodiging tot aandachtig kijken, tot opnieuw kijken – een uitnodiging die centraal staat in haar hele oeuvre.

Het retrospectief dat IDFA aan haar wijdt, biedt de kans om die rode draden en terugkerende motieven te ontdekken. De Sousa Dias onderzoekt hoe archieven de geschiedenis niet alleen bewaren, maar ook vormgeven. Welke verhalen worden verteld – en welke verdwijnen uit beeld? Haar werk deconstrueert koloniale en dictatoriale archieven en laat zien hoe beeldvorming een instrument van onderdrukking kan zijn.

De esthetiek van De Sousa Dias is even precies als poëtisch. Ze vertraagt de tijd met slow motion en fades, versnelt of herhaalt beelden, en legt zo patronen bloot die eerder verborgen bleven. In die zin zijn het echte montagefilms: zorgvuldige media-archeologische onderzoeken die de kijker dwingen om anders te kijken.

Voor De Sousa Dias is deze omgang met tijd geen louter esthetische keuze, maar een politieke noodzaak. “De gevolgen van kolonialisme en staatsterreur openbaren zich tussen vertraging en acceleratie,” zegt ze. Door beelden te vertragen, laat ze de kleinste details spreken. Door versnelling of herhaling legt ze juist structuren bloot, patronen van macht en onderdrukking die zich in de tijd herhalen. Haar films bewegen zo heen en weer tussen individuele ervaring en collectieve geschiedenis, tussen intiem en systemisch geweld.

Deze zoektocht naar wat zij een “eerlijke vorm” noemt, die recht doet aan de beelden zelf, maakt haar werk tot meer dan een reconstructie van het verleden: het wordt een poging om dat verleden in het heden te laten resoneren.

De gezichten die ze toont zijn vaak van politieke gevangenen die tijdens de Portugese militaire dictatuur (1926–1974) werden gearresteerd, vooral in de periode van de Estado Novo vanaf 1933. Portugal was destijds een corporatieve totalitaire staat waarin katholieke en koloniale ideologieën allesbepalend waren. De arrestatiefoto’s liggen opgeslagen in de archieven van de politieke politie PIDE/DGS, in albums vol eindeloze reeksen contactafdrukken. Soms zien we dezelfde personen meermaals, gefotografeerd in verschillende perioden van hun leven.

Voor De Sousa Dias zijn deze archieven, samen met het nationale filmarchief en militaire archieven, de bron van haar werk. Haar vraag: hoe laat je de verzwegen kant van de geschiedenis zien, als bijna alle bewaarde beelden door het regime zijn geproduceerd? Wat vertellen die beelden ons dat niet meteen zichtbaar is?

Rond 2000 begon ze dit materiaal te onderzoeken. Het resulteerde in Natureza Morta (Still Life, 2005) en 48 (2009), een onbedoeld tweeluik. Natureza Morta analyseert de officiële representatie van het regime, terwijl 48 diezelfde politiefoto’s confronteert met de stemmen van de mensen erop – voormalige gevangenen die decennia later getuigen. In beide films gaat het om de spanning tussen kijken en spreken, tussen beeld en taal.

In een artikel in Film Quarterly (2019) noemt De Sousa Dias het archief een plek van invention – een woord dat zowel “ontdekken” als “uitvinden” betekent. Een archief lijkt misschien een neutrale bewaarplaats van de waarheid, maar in werkelijkheid is het een constructie van macht: voor alles wat een archief insluit, sluit het ook iets uit. Zelfs de zoektermen waarop de classificatiesystemen zijn gebouwd, dragen die keuzes in zich.

Die gedachte vormt ook de basis voor haar films buiten Portugal. Voor Fordlandia Malaise (2019) werd ze uitgenodigd om in Brazilië te onderzoeken hoe Henry Ford in 1928 een complete stad uit de grond stampte in het Amazonewoud om rubber te produceren voor de Ford Motor Company. Ford presenteerde de onderneming als een beschavingsproject, alsof het gebied een leeg niemandsland was – terwijl er inheemse bewoners woonden en de bodem duizenden jaren oude sporen droeg van prehistorische megafauna.

Fordlândia Panacea, dat tijdens IDFA in wereldpremière gaat, zet deze verkenning voort en kijkt nog nadrukkelijker naar de geopolitieke en ecologische erfenissen van kolonialisme en industriële utopieën. In beide films zoomt De Sousa Dias in en uit: van het detail van een archiefdocument naar de bredere geschiedenis van extractie en exploitatie.

Het retrospectief wordt aangevuld met haar persoonlijke Top 10-selectie, met werk van filmmakers en collectieven die haar verwant zijn in geest en methode: Sarah Maldoror, 1, Mohanad Yaqubi, Forensic Architecture. Samen vormen ze een dialoog over hoe filmgeschiedenis en politiek geheugen voortdurend worden herschreven – en hoe film zelf een vorm van verzet kan zijn.

Ook Post Criminal Case, haar nieuwe essayfilm, wordt in dit licht gepresenteerd. Daarin onderzoekt De Sousa Dias haar eigen ontwikkeling als filmmaker, en de manier waarop haar werk steeds opnieuw in gesprek gaat met eerdere films. De ene film gaat over kijken, de ander over spreken; samen vormen ze een gelaagde zoektocht naar manieren om het verleden recht te doen.

Uiteindelijk draait haar werk om een fundamentele vraag: hoe voorkomen we dat beelden verstarren in de tijd, dat ze louter monumenten worden? Het antwoord ligt volgens haar in opnieuw kijken. Door steeds weer te kijken ontdekte ze dat de schijnbaar emotieloze blikken van de politieke gevangenen misschien wel de ultieme vorm van verzet waren. De blik kaatst terug – en daarmee wordt het beeld opnieuw levend.