Geluid en visie: inspirerende muziekdocumentaires op IDFA

Muziekdocumentaires raken vaak een speciale snaar en bieden een intieme blik op het creatieve proces, de persoonlijke vragen en de maatschappelijke impact van artiesten. Dit jaar brengt IDFA een gedurfde selectie muziekdocumentaires die genres, tijdperken en grenzen overstijgt, en laat zien hoe muziek inspireert, verbindt en soms ook opschudt. Van pioniers in de elektronische muziek tot artiesten met een politiek statement – deze films tonen muziek als een kracht die culturele en persoonlijke grenzen doorbreekt.

De hoofdrolspelers in deze serie hebben hun kunstvorm vernieuwd of ingezet als middel om tegen de stroom in te gaan. Van John Lennons revolutionaire idealen in One to One: Yoko & John tot Peaches' ongeremde, provocerende performance in Teaches of Peaches – elke film legt vast hoe muzikanten de wereld om hen heen weerspiegelen én vormgeven.

In One to One: Yoko & John zien we John Lennon en Yoko Ono in 1972, op het hoogtepunt van hun activisme. Hun kunst is niet alleen een creatieve samenwerking maar ook een statement tegen het politieke establishment, waarmee ze via concerten en protesten een stem geven aan anti-oorlogs- en burgerrechtenbewegingen. Hier wordt muziek een instrument van verzet.

TWST / Things We Said Today van Andrei Ujică neemt ons mee naar het New York van 1965, waar de Beatles zich voorbereiden op hun legendarische concert in het Shea Stadium. Met archiefbeelden zet Ujică de uitbundige Beatlemania naast de heftige Watts-rellen in Los Angeles, en benadrukt zo de spanning tussen de popcultuur en de sociale onrust van die tijd. Twee jonge vertellers – een Beatles-fan en een aspirant-schrijver – geven een persoonlijke en poëtische inkijk in dit bijzondere moment in de Amerikaanse geschiedenis.

Soundtrack to a Coup d’Etat is een meeslepende mix van koloniale geschiedenis en jazz. Regisseur Johan Grimonprez ontrafelt de dramatische dekolonisatie van Congo, met als centraal punt de moord op Patrice Lumumba en de betrokkenheid van Westerse machten. Door jazz te verweven met politieke spanningen, brengt hij de impact van kolonialisme en racisme op indringende wijze in beeld.

Voor zowel Brian Eno in Eno als Leon Theremin in Theremin: An Electronic Odyssey is muziek veel meer dan alleen expressie—het is een ruimte voor experiment. Eno laat zien hoe hij, ooit rockmuzikant, transformeerde tot een vernieuwer van ambient music, waarbij hij muziek inzet om gevoelens op een heel nieuwe manier te prikkelen. Zijn klanklandschappen nodigen uit tot verstilling en verkennen het abstracte, voorbij de traditionele songstructuren.

In Theremin: An Electronic Odyssey duiken we de vroege twintigste eeuw in, naar het verhaal van Leon Theremin en zijn gelijknamige instrument—een vreemd, bijna buitenaards geluid dat de elektronische muziek zijn eerste stappen liet zetten. Het instrument werd al snel een icoon voor muzikanten die verder durfden denken. 

In The Water Eyed Boy belichten regisseurs Lírio Ferreira en Carolina Sá de eigenzinnige Braziliaanse componist en multi-instrumentalist Hermeto Pascoal. Ook bekend als de "Tovenaar," verlegt Pascoal de grenzen van geluid door gebruik te maken van alles, van theepotten en speelgoed tot stromend water. Met zijn mix van jazz, Braziliaanse folklore en avant-garde inspireert hij wereldwijd muzikanten en zet hij aan tot een speelse ontdekking van wat muziek allemaal kan zijn.

Space is the Place neemt je mee op een kosmische reis met Sun Ra, een jazzpionier die de grenzen tussen muzikant en mythemaker vervaagt. Voor hem was jazz meer dan muziek; het was een manier om spirituele en culturele vrijheid te verkennen, een middel om het Afrikaanse Amerikaanse bewustzijn naar een bevrijde, kosmische realiteit te tillen. In deze film transformeert Sun Ra’s mystiek in een boodschap, waarbij zijn avant-gardistische jazz ons meeneemt op een reis die de aardse grenzen overstijgt en het idee van erbij horen verkent.

Peaches laat in Teaches of Peaches een ongefilterde energie zien, waarin ze muziek combineert met krachtige boodschappen over gender en seksualiteit. Haar optredens breken met traditionele normen en brengen geluid, politiek en pure expressie samen. In Sympathy for the Devil, de documentaire van Jean-Luc Godard over de Rolling Stones, komt een vergelijkbare tegenstrijdige geest naar voren; de muziek van de band weerspiegelt de frustratie en rebellie van de jaren zestig.

Zowel Peaches als de Stones gebruiken muziek om sociale normen ter discussie te stellen en vieren oprechte zelfexpressie met blijvende impact.

In The Tunes van Pablo Guarise en Paradise van Ana Rieper staat muziek centraal als een krachtig verbindend element dat culturele identiteit en gemeenschapsbanden versterkt. Beide films laten zien dat muziek veel meer is dan alleen vermaak; het is een manier voor mensen om elkaar te vinden en gezamenlijke herinneringen levend te houden. In The Tunes zien we de vaste klanten van Café La Perle in Brussel die zich vermaken met het zingen van chansons en karaoke—of het nu is om te herinneren, te vergeten, de dagelijkse sleur te doorbreken of gewoon voor de lol. Muziek is voor hen een middel om vriendschappen te smeden.

Paradise is een dynamische video-collage, door de makers zelf een ‘volkssymfonie’ genoemd, die de ziel van Brazilië en zijn inwoners in woorden en beelden vat. Het Zuid-Amerikaanse land kent een geschiedenis van gewelddadige onderdrukking en verzet, maar ook van veerkracht en saamhorigheid. Voortgestuwd door muziek worden archiefbeelden, nieuw geschoten materiaal, interviews, voice-overs, commercials, televisieseries en bewakingscamerabeelden aaneengesmeed tot een ritmische, vaak ironische en dan weer huiveringwekkende mix van indrukken.

Geïnteresseerd in andere films rondom kunst en creativiteit? Bekijk dan de Wegwijzer 'Kunst en de Kunstenaar'. Deze wegwijzer is ondersteund door de Brook Foundation.