IDFA DocLab 2025 is Van het Internet

“Mijn hele leven heb ik achter de computer doorgebracht,” vertelde kunstenaar Jeroen van Loon vorig jaar in een TEDx-talk. Dat was nooit een probleem – tot hij in 2010 wilde afstuderen en fysieke pijn voelde zodra hij een computer benaderde. Niet ideaal voor een student Digital Media Design. Toch besloot hij van deze beperking een kracht te maken: hij ontwierp From Digital to Analogue, een experiment in digitaal ballingschap waarbij hij twee maanden volledig offline leefde. 

Zijn langlopende project Life Needs Internet 2010–2025, dat hij dit jaar bij IDFA DocLab presenteert, voelt als de culminatie van die zoektocht. Van Loon verzamelt handgeschreven brieven over het internet – van Brazilië tot Ghana, van Frankrijk tot West-Papoea – en combineert ze met videoportretten van de schrijvers. Toen hij in 2010 begon, hadden veel deelnemers nauwelijks ervaring met computers; nu, vijftien jaar later, vormen hun woorden een gelaagd archief van ons digitale bestaan, een tijdcapsule van een wereld die in razend tempo online ging. 

Het is een treffende opening voor het DocLab-programma van dit jaar. Hoofd DocLab Caspar Sonnen en curator Nina van Doren kozen het thema Van het Internet (Off the Internet): tegelijk een aansporing, een vraag en een constatering. Moeten we “van het internet af”? Het is een oproep die we steeds vaker horen, met digital detoxes en apps die – ironisch genoeg – ons schermgebruik moeten beperken. Tegelijk stelt het thema een andere vraag: in hoeverre kan documentaire digitale mediakunst buiten het internet bestaan? Die vraag wordt urgenter nu kunstenaars die werken met AI en large language models steeds vaker hun eigen besloten, vaak offlinesystemen bouwen. Niet uit nostalgie, maar om hun werk te beschermen tegen de logica van de platforms en om te voorkomen dat hun kunst ongewild trainingsdata wordt. Zo maakt DocLab van de digitale ruimte opnieuw een plek van ontmoeting en reflectie – midden in de fysieke wereld. 

Het woord Lab zit niet voor niets in de naam van IDFA’s DocLab. Al bijna twintig jaar is dit de plek waar documentairekunst experimenteert met digitale, immersieve en ruimtelijke vertelvormen. Wie vaker komt, weet dat DocLab meer is dan een podium voor de beste XR-documentaires van het jaar: het is een plek waar makers hun medium bevragen en waar het publiek wordt uitgenodigd mee te denken.

Vanaf het begin viel op dat veel digitale kunstenaars eigenlijk werk maakten over het verlangen om offline te gaan. Het is dan ook geen verrassing dat na eerdere thema’s als Phenomenal Friction (2023) en This Is Not a Simulation (2024), het programma dit jaar expliciet terugkeert naar de fysieke wereld. De urgentie is groot: kwesties als de klimaatcrisis – elke AI-prompt kost een flesje water – en de nauwe banden tussen Big Tech en de wapenindustrie laten zich niet langer wegrelativeren.

“De ondertitel Celebrating Art in Physical Space verwijst naar de oorsprong van DocLab,” vertelt hoofd DocLab Caspar Sonnen. “We wilden vanaf het begin die toen nog ongrijpbare vormen van digitale documentaire en XR in een fysieke ruimte samenbrengen – samen met de community die daaromheen ontstond.”

Met het nieuwe onderzoeksprogramma Shared Realities gaat DocLab de komende jaren een stap verder. Het programma onderzoekt hoe deze community kan bouwen aan gezamenlijke infrastructuur en hoe de werken van de afgelopen twintig jaar duurzaam kunnen worden gearchiveerd. “We hebben inmiddels een prachtige catalogus opgebouwd die als referentie dient voor iedereen in het veld, maar veel van die werken zijn nergens goed vindbaar,” aldus Sonnen. “Lange tijd dacht ik: Big Tech heeft weinig op met de kunsten. Waarom bestaat er nog steeds geen app om kunst op je telefoon te kijken? Maar misschien moeten we de vraag omdraaien: moeten we kunst wel op onze telefoon willen zien? Immersieve en digitale kunst kunnen zoveel meer dan op een klein schermpje past.”

Het Vlaamse productiehuis Ontroerend Goed kiest dit jaar daarom voor helemaal offline. Handle with Care opent met niets meer dan een doos op een leeg speelvlak. Geen acteurs, geen decor. De voorstelling begint pas als een toeschouwer de doos opent en de instructies erin opvolgt. Kan het theatergezelschap een ‘voorstelling maken’ zonder daar zelf bij aanwezig te zijn, is de vraag die het gezelschap na afloop van de deelnemers beantwoord hoopt te krijgen. 

Een heel andere, maar net zo radicale insteek heeft Feedback, un musical antifuturista van Claudix Vanesix / Collective AMiXR. Hun werk is een hallucinerende mix van half- gerenderde beelden, rituele performances en Peruviaanse verhalen die worden gekatapulteerd naar een digitale vorm van indigenous futurism. De titel is een eerbetoon aan de vroeg-digitale cultuur van sociale netwerken als hi5, waarin een hybride taal van tekens en symbolen ontstond die woorden veranderde en nieuwe betekenissen creëerde. Nathalie Lawhead neemt ons in Individualism in the dead internet age: an anti-big tech asset flip shovelware rant manifesto mee naar wat zij een “digitaal kerkhof” noemt: een speelse, maar scherpe walkthrough over het fenomeen platformverval. Dat begrip – in het Engels bekend als enshittification, naar het boek van Cory Doctorow – beschrijft hoe platforms eerst gebruikers lokken, daarna de ervaring uitmelken ten gunste van betalende klanten, en uiteindelijk alle waarde uitpersen voor aandeelhouders. Het resultaat: een internet dat steeds vijandiger wordt door vrouwenhaat, complottheorieën, AI-rommel en eindeloze datamining. 

Dat verval is ook voelbaar in het door socioloog danah boyd beschreven fenomeen context collapse: het moment waarop de scheidslijnen tussen zenders en ontvangers vervagen en alles door elkaar begint te lopen. Door het eindeloos delen, doorlinken, decontextualiseren en doorsturen van content verliezen berichten hun oorspronkelijke context. Het gevolg is een chaotische feed waarin de genocide in Gaza naadloos wordt gevolgd door een AI-kattenvideo of een reclame voor fast fashion.

Nergens wordt dit schrijnender zichtbaar dan in Under the Same Sky, de VR-installatie van Khalil Ashawi, Sami Sultan en Hadeel Arja. Hun plan om het dagelijks lijden in Gaza in 360 graden vast te leggen, bracht hen tot de pijnlijke conclusie dat zelfs de meest omvattende filmtaal tekortschiet om de realiteit volledig te vatten. 

Tot slot neemt Nothing to See Here van Celine Daemen, dat tijdens DocLab zijn wereldpremière beleeft, de bezoeker mee naar een parallel universum. De interactieve installatie lijkt op het eerste gezicht op een ouderwetse stereoscopische kijkkast, maar verandert in een poort naar een andere werkelijkheid. Daemen laat je diep in een spiegel van je eigen werkelijkheid tuimelen. Onpeilbaar diep in de verte zie je jezelf in die kast staren. Je herkent zelfs het plafond boven je, maar de verhoudingen zijn verstoord. Er lopen mensen langs je, die je niet naast je kunt zien. Ben je je eigen dubbelganger? Zit je gevangen in een virtuele wereld? Daemen en haar team creëerden een optische en sonische illusie die de vroege dagen van de cinema koppelt aan de digitale chaos. Het kan dus: in twee werelden tegelijk zijn, en samen met anderen.

IDFA DocLab wordt mogelijk gemaakt door: Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Creative Europe Media, CLICKNL, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Creative Industries Immersive Impact Coalition, Nederlands Filmfonds, Agog en IDFA Dikke Vrienden+.

De research samenwerkingspartners van DocLab zijn Amsterdam University of Applied Sciences, ARTIS-Planetarium, Beeld & Geluid, Diversion cinema, Droog, Onassis ONX, PHI, Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond, Voices of VR en We Make VR.